هنر گوش دادن2

پدید آورنده : جواد محدثی ، صفحه 64

«گفتن و شنیدن»، دو خطِ ارتباطی با مردم است. به تعبیر دیگر، دو نعمت بزرگ الهی، قدرت گویایی و شنوایی است که سهم مهمی در ایجاد ارتباطهای انسانی دارد و برای داشتن روابطی سالم و سودمند، نیازمند آنیم که شیوه صحیح استفاده از «زبان» و «گوش» را مورد

توجه قرار دهیم.

وقتی دیگری سخن می گوید، ما گوش فرا می دهیم و از این رهگذر، نکاتی می آموزیم یا باخبر می شویم. «هنرِ گوش دادن» در ارتباط میان فرزندان و اولیاء، شاگردان و معلمان، شنوندگان برنامه های رادیویی و مجریان، مستمعان و خطیبان، به کار می آید. حتی در مسأله یادگیری که بخش عمده ای از عمر ما را فرا می گیرد، خوب گوش دادن و رعایتِ ادب و آداب آن، مهم و حیاتی است. نحوه بهره وری از این «نعمت خدایی» نیز بستگی به میزان درایت و آداب دانی و مراعات حقوق و حدود دارد. در یکی از دعاها آمده است:

«اللّهم مَتِّعْنا باَسْماعنا وَ اَبْصارِنا و قُوَّتِنا»(1)

خدایا ما را از گوشها و چشمها و نیرویمان برخوردار و بهره مند بگردان.

به قول شاعر:

اگر خواهی سخن گویی، سخن بشنو، سخن بشنو

زبان آن کس تواند زد، که اول گوش گردد او

در قلمرو آداب اجتماعی

در مباحث معاشرتی، نحوه استفاده از قدرت شنوایی و به تعبیر دیگر خوب شنیدن و درست گوش دادن، نقش مهمی دارد. بی اعتنایی به حرفهای گوینده، نشان بی ادبی است. بر عکس، حسن توجه و ابراز علاقه، علامت ادب و تربیت اجتماعی و بها دادن به موقعیت انسانی مخاطب و گوینده به شمار می آید.

رسول خدا(ص) به حرفهای دیگران گوش می داد، حتی به سخن آنان که بیماردل بودند و روی اغراض شوم، حرفهایی می زدند. پیامبر(ص)، دو گوش شنوا برای آنان بود؛ تا

حدی که آنان به ستوه می آمدند و از روی طنز می گفتند: «او گوش است». خداوند دستور می دهد که به آنان بگو اگر گوش هم هست، برای شما گوش خوبی است، به خدا ایمان دارد و به حرفهای مؤمنین نیز باور دارد:

یقولوُنَ هُوَ اُذُنٌ، قُلْ اُذُنُ خیرٍ لکم، یؤمِنُ باللّه و یؤمن لِلمؤمنین(2)

آنان از روی آزار، لقب «گوش» به پیامبر(ص) می دادند، تا او را خوش باور، ساده لوح و سطحی قلمداد کنند. ولی پیامبر(ص)، این شیوه را برای جلوگیری از فتنه انگیزی آنان و دستیابی به سوژه های تبلیغاتی برای معارضه و مبارزه اتخاذ کرده بود. شاید اینگونه سکوت کردن و گوش دادن، بهترین شیوه خنثی کردن توطئه هایی باشد که می خواهند حرف بکشند و سوژه درست کنند.

به قول صائب تبریزی:

نیست درمان مردم کج بحث را جز خامشی

ماهیِ لب بسته، خون در دل کند قلاّب را

آیه قرآن، ضمن اینکه از اخلاق خوش پیامبر اسلام ستایش می کند، اعتماد او را تنها نسبت به حرفهای مؤمنان بیان می دارد.

حسن سلوک و رفتار، ایجاب می کند که انسان در ظاهر، حالت پذیرش و قبول از خودش نشان دهد، هر چند در دل، نپذیرفته باشد. یا اگر کسی خبر، داستان یا مطلبی را باز می گوید، باید چنان با علاقه گوش فرا داد که تصور شود نمی دانیم و از زبان او برای اولین بار است که می شنویم؛ نه اینکه با بی اعتنایی،

نشان دهیم که آن را شنیده و خوانده ایم و از آن مطلعیم! استاد هم اگر درس را توضیح می دهد، یا پاسخ سؤالمان را می گوید، باید این «شوق شنیدن» را ابراز داریم، تا او با علاقه پاسخ دهد... «مستمع، صاحب سخن را بر سر ذوق آورد.»

اینک به چند نمونه از این موارد اشاره می کنیم؛ که در روایات ما هم از این مقوله با عنوانِ «حسنُ الأستماع» ـ خوب گوش دادن ـ یاد شده است.

1ـ با گوینده

نسبت به سخنان هر گوینده باید تحمل و صبوری نشان داد و به آن گوش داد، تا کلامش به پایان برسد. بریدن حرف دیگری شیوه ای ناپسند و دلیل کم ظرفیتی و بی ادبی است.

در سیره اخلاقی حضرت رسول(ص) و مجلس آن حضرت، آمده است که:

«مَنْ تَکَلَّمَ، اَنْصَتوُا لَهُ حتّی یَفْرَغَ»(3)

کسی که سخن می گفت، به او گوش می دادند، تا سخنش به پایان برسد.

البته این تعلیمی بود که از مجالست با اسوه ادب و اخلاق، حضرت رسول(ص)، آموخته بودند و خود آن حضرت عملاً چنین بود و با رفتار به آنان اینگونه درس آموخته بود.

در باره حضرت رضا(ع) نیز، از ابراهیم بن عباس روایت است که:

«وَ ما رَأیتُ قَطَعَ عَلی اَحَدٍ کَلامَهُ حَتّی یَفْرَغَ منه».(4)

آن حضرت را هرگز ندیدم که سخن کسی را قطع کند، مگر آنکه آن شخص از سخن خویش فارغ شود.

2ـ با استاد

امام سجاد(ع) در رسالة الحقوق، می فرماید:

«وَ حَقُّ سائِسِکَ بِالعلم، التّعظیمُ لَهُ وَ التّوقیرُ لِمَجْلِسِه وحُسْنُ الأستمَاعِ الیه.»(5)

حق آن کس که عهده دار آموزش تو است، آن است که احترامش کنی، مجلس او را بزرگ و گرامی بداری و به او خوب گوش دهی.

شنونده نباید خود را داناتر از گوینده و استادش فرض کند و به گفته های او گوش ندهد، یا بی اعتنایی کند، یا تصور کند هر چیز را می فهمد و نیازی به شنیدن و گوش دادن ندارد.

«شهید ثانی»، نسبت به تمرکز حواس و استماع دقیق سخنان استاد و ارج نهادن به توضیحات او چنین می نویسد:

«شاگرد، نباید در ادامه هر نوع سخن و گفتگوی استاد، وقفه ای ایجاد کند و پیوستگی کلام او را [با حرف زدن خود] از هم بگسلد. او نباید در بیان مطلب بر استاد سبقت بگیرد و در خط مشی گفتار او خویشتن را در مسیر گفتار او آورده و با وی هماوردی کند، بلکه باید درنگ نماید که سخن استاد به پایان برسد و سپس سخن خود را به میان آورد. آنگاه که استاد با او گفتگو می کند و یا در جمع حاضران جلسه درس، سرگرم بحث و مذاکره است، نباید با شاگردان دیگر صحبت کند، بلکه موظف است سراپا گوش گردد و درس استاد را کاملاً استماع نموده و تمام حواس و قوای خود را به منظور درک و فهم بیان او متمرکز سازد. اگر استاد، ضمن بیان مطلب، حکمتها و نکات دقیقی را بازگو نماید و یا در توضیح مسأله ای به داستان یا شعری تمثّل جوید و شاگرد نیز از این حکمتها و نکات و داستان و شعر، آشنایی قبلی داشته باشد [نباید خود را از این گونه شواهد بی نیاز جلوه داده و از استاد، روی برگرداند، بلکه] باید بعنوان یک فرد ناآگاه و خالی الذهن، با تمام دقت به گفتار استاد گوش فرا دهد و چنین وانمود کند که با عطش شدید و علاقه وافری خواهان چنان مطالبی است ...».(6)

3ـ با نصیحتگر

هر کس به موعظه و پند و راهنمایی دیگری می پردازد، دوست دارد شاهد حسن توجه و گوش دادن او باشد و علایم پذیرش و تأثیر و قبول را در او ببیند.

امام سجاد(ع) در باره حق نصیحتگر بر نصیحت شونده می فرماید:

«و حقُّ الناصِحِ اَنْ تُلینَ لهُ جِناحَکَ و تُصْغِیَ الیه بِسَمعِک».(7)

حق ناصح (بر تو) آن است که بال تواضع خویش را برای او نرم سازی و با گوش خود به سخن او گوش فرا دهی. این شیوه، جامعه و مردم را بهتر به سمتِ برخورداری از

راهنماییهای دلسوزانه و انتقادهای سالم و سازنده پیش می برد. حضرت علی(ع) در بیان اوصاف متّقین، هنگام شنیدن آیاتی از قرآن که مشتمل بر بیم دادن الهی و موعظه و اندرز است، می فرماید:

«اَصْغَوْا اِلیَها بِمَسامِعِ قُلوبِهِم».(8)

با گوشهای جانشان به آن هشدارهای الهی گوش می سپارند.

از علل بی اثر بودن بسیاری از هشدارها، تذکرها، انتقادها و نهی از منکرها، آن است که شنونده این مواعظ و ارشادها، بنا بر بی توجهی گذاشته یا خود را به ندانستن و نفهمیدن می زند، یا چندان اهمیتی برای آنها قائل نیست. نتیجه قهری چنین برخوردی نیز روشن است: دلسردی هشداردهنده از تذکر و یأس از تأثیرگذاری انتقاد سالم! زیان این نیز به مجموعه جامعه برمی گردد که از نعمت ارشادهای دلسوزانه و امر به معروف و نهی از

منکر محروم می ماند و ملت بی تفاوت نسبت به هشدارها و موعظه ها، گرفتار غفلت و غرور، یا سنگدلی و قساوت می شود.

4ـ با درددل کننده

خیلیها دلهای آکنده از غم و خاطرات تلخ و مشکلات و نابسامانیهایی دارند که آنان را در فشار روحی قرار می دهد. در پی دو گوش شنوایند که با آنها درد دل کنند و با بازگویی دردمندیهایشان سبک شوند. آنکه عاطفه نشان می دهد و به شِکوه ها و غمنامه های یک دردمند گوش می سپارد و خود را علاقه مند به شنیدن نشان می دهد، با او نوعی همدردی کرده است. این روحیه خوب و بزرگ، ستودنی است.

علی علیه السلام فرموده است:

«مِنَ السُّؤدَدِ الصّبرُ لأستمَاعِ شَکْوَی الْمَلْهوفِ».(9)

از بزرگواری و آقایی است که انسان برای گوش سپردن به شکوی و ناله دردمند، تحمل و صبر داشته باشد.

روحیه گرم و مردم دوستی و داشتن عواطف بشردوستانه، زندگیها را گرمتر و بار سنگین غمهای گرفتاران را سبکتر می سازد.

5ـ پرهیز از پرحرفی

گرچه این نکته به آداب گوش فرا دادن مرتبط نیست و بیشتر به گوینده اختصاص دارد، ولی چون در رابطه متقابل با گوینده و شنونده است، قابل طرح و یادآوری است.

اغلب، تصور می شود که در مجالس، گوینده است که چون نیرو مصرف می کند، خسته می شود. شنونده که کاری نمی کند، جز شنیدن! در صورتی که اگر آمادگی برای شنیدن نداشته باشد، یا حرفها برایش تکراری، غیر مفید و غیر جذّاب باشد، زودتر و بیشتر از گوینده خسته می شود. از این رو، گوینده خودش باید حال شنونده و اقتضای جلسه را مراعات کرده، از پرحرفی و «اطاله کلام» بپرهیزد. هر چند سخنوری و نطق، برای خود سخنران و گوینده، شیرین و خوشایند باشد.

در وصایای حضرت خضر، چنین آمده است:

«ای جویای دانش! گوینده کمتر از شنونده خسته و ملول می شود. پس هیچ یک از همنشینانت را (با پرحرفی) خسته مکن.»(10)

6ـ بی اجازه گوش ندادن

از آداب اجتماعی مربوط به گوش دادن، رعایت اذن و اجازه است. اگر کسانی با هم صحبت می کنند و مایل نیستند دیگری سخنانشان را بشنود، نباید به صورت فضولی گوش دهد. یا باید از محل سخن آنان بیرون رفت، یا خود را به کاری دیگر مشغول ساخت که حرفهایشان به گوش نرسد. حداقل آنکه بی تفاوت باشد، نه حساس برای گوش دادن و پی بردن به محتوای مکالمات آنان. فرقی نمی کند که صحبتهایشان حضوری باشد، یا تلفنی. بویژه اگر انسان بفهمد که آنان علاقه مندند که دیگری حرفها را نشنود؛ چون گاهی حرفها خصوصی است و راضی نیستند دیگران آگاه شوند.

در این باره نهی هایی شده است. از جمله در این سخن امام صادق(ع):

«مَنِ استَمَعَ اِلی حدیثِ قومٍ و هم له کارِهونَ، یُصَبُّ فی اُذُنَیْهِ الآنِکُ یومَ القیامة.»(11)

کسی که به سخن گروهی گوش دهد، در حالی که آنان، آن را خوش نداشته باشند (و تمایلی به شنیدن او نداشته باشند) روز قیامت، در گوشهایش سرب گداخته ریخته می شود.

گوش نشستن و «استراق سمع»، از آداب ناپسند اجتماعی است که گاهی مفاسد و پیامدهای تلخ به دنبال دارد.

پس، کار ساده و معمولی «شنیدن» و «گوش دادن»، این همه آداب و رسوم، تأثیر و تأثّر زمینه ها و عواقب و حدّ و حدود و حق و حقوق دارد.

بهره مندی از مراعات این حقوق و حدود و شرایط هم «هنر» است، «هنرِ خوب گوش کردن!»ادامه دارد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ بحارالانوار، ج2، ص63.

2ـ توبه، آیه 61.

3ـ مکارم الاخلاق، طبرسی، ص15، سنن النبی، علامه طباطبایی، ص18.

4ـ بحارالانوار، ج49، ص90.

5ـ همان، ج2، ص42، من لا یحضره الفقیه، ج2، ص620.

6ـ آداب تعلیم و تعلم در اسلام، ص348.

7ـ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص625.

8ـ نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 193.

9ـ غررالحکم (چاپ دانشگاه)، حدیث 9443.

10ـ بحارالانوار، ج1، ص227.

11ـ همان، ج73، ص340.