آفات عمل بدون علم

مرحوم مجلسی در جلد اول بحار، صفحه‏ی 206 تا 209، دوازده روایت در باب عمل به غیر علم آورده است در اینجا به آفاتی چند که از آن روایات برای عمل بدون علم استفاده می‏شود اشاره می‏کنیم: 

1- گمراهی از جاده‏ی مستقیم حق و دوری از آن- در روایتی از امام صادق (ع) رسیده که فرمودند: «العامل علی غیر بصیره کالسائر علی غیر الطریق و لا یزیده سرعه السیر من الطریق الا بعدا»، عمل کننده‏ی غیر بصیر و نا آگاه و جاهل مثل سیر کننده در غیر راه است (و بیراهه می‏رود) و عمل بدون علم سرعتی نمی‏افزاید مگر دوری از مسیر و راه را.[1]. 

در روایتی دیگر از آن حضرت است: «العامل علی غیر بصیره کالسائر علی السراب بقیعه لا یزید سرعه سیره الا بعدا»، عمل کننده از روی نادانی و ناآگاهی مثل راه رونده بر سرابی در زمین صافی است که سریع رفتن او به جز دوری از حقیقت و راه حق چیزی به همراه ندارد.[2]. 

در مقابل کسی که عمل از روی علم کند امیرالمومنین (ع) گویند مثل راه رونده بر روی راه روشن است پس باید ناظر ببیند سیر می‏کند یا عقب‏گرد می‏کند «العامل بالعلم کالسائر علی الطریق الواضح فلینظر ناظر اسائر هو ام راجع».[3]. 

2- عدم قبول عمل بدون علم و معرفت- راوی گوید شنیدم امام صادق (ع) می‏فرمود: «لا یقبل الله عز و جل عملا الا بمعرفه و لا معرفه الا بعمل فمن عرف دلته

[صفحه 327]

المعرفه علی العمل و من لم یعمل فلا معرفه له، ان الایمان بعضه من بعض، خداوند عزوجل عمل را بدون علم و شناخت نمی‏پذیرد و شناخت و معرفتی بدون عمل نیست، (یعنی اگر علم بدون عمل باشد، اصلا علم نیست) و کسی که عمل نمی‏کند معرفتی برای او نیست، همانا ایمان بعضش از بعض دیگر و مربوط به هم است».[4]. 

3- لازمه‏ی عمل بدون علم فساد است- در روایتی از صادق اهل‏بیت (ع) رسیده که: 

از پدران خود نقل کردند که، رسول گرامی فرمودند: «من عمل علی غیر علم کان ما یفسده اکثر مما یصلح، کسی که عمل بدون علم انجام دهد فسادش بیشتر از صلاحش است و آنچه را افساد می‏کند، بیشتر از چیزی است که اصلاح می‏کند (عملی را که فکر می‏کند خیر و صلاح است از روی عدم علم فاسد می‏کند).»[5]. 

4- در جا زدن در مسیر تکامل- امیرالمومنین (ع) می‏فرماید: «المتعبد علی غیر فقه کحمار الطاحونه یدور و لا یبرح، و رکعتان من عالم خیر من سبعین رکعه من جاهل لان العالم تاتیه الفتنه فیخرج منها بعلمه و تاتی الجاهل فتنسفه نسفا و قلیل العمل مع کثیر العلم خیر من کثیر العمل مع قلیل العلم و الشک و الشبهه» عبادت کننده و عمل کننده‏ی بدون علم مثل الاغ آسیاب است که دور می‏زند، و از جای خود حرکت نمی‏کند (درجا می‏زند، اگر هفتاد سال هم دور بزند وقتی چشمش را باز می‏کند، می‏بیند، در همان نقطه‏ی اول است. ای کاش ما هم در دنیا می‏فهمیدیم! بعضی از ما در دنیا هم نمی‏فهمیم که سر جای اول خود هستیم، یعنی گاهی از حیوان چهارپا هم پست‏تر و غافلتریم) و دو رکعت نماز از عالم بهتر از هفتاد رکعت از جاهل است، زیرا فتنه به عالم روی می‏آورد، و از آن بوسیله‏ی علمش خارج می‏شود و به جاهل روی می‏آورد، و او را از جای کنده خرد می‏کند و کسی که کم عمل و پر علم

[صفحه 328]

است بهتر از کسی است که پرعمل و کم‏علم می‏باشد و دارای شک و شبهه است! 

این بود اشاره‏ای به آفات علم بدون عمل، و عمل بدون علم، در پایان از خداوند منان و عالم به همه امور می‏خواهیم که همه‏ی ما را جزو عالمان عامل و عاملان عالم قرار دهد، و علم و عمل را در درون ما هم آهنگ گرداند که هیچگاه یکی بدون دیگری نمود نکند. 

مرحوم الهی در ذیل این دو فراز (یمزح الحلم بالعلم و القول بالعمل) چنین می‏سراید: 

 

به علمش حلم را آن پاک گوهر
درآمیزد چنان با شیر شکر 

 

هم او گفتار و کردارش جدا نیست
به قول خویش بی عهد و وفا نیست 

 

نگوید تا کند آن نیک رفتار
چو خواهد کرد آنگه دارد اظهار 

 

خلاف دانش است و بردباری
به عهد خویشتن ناپایداری 

 

کسی کو علم و حلمش یار باشد
به قول و عهد خود ستوار باشد

[صفحه 329]

 

صفحه 327، 328، 329.

 

---

 

1. بحار، جلد 1، صفحه‏ی 206.
2. بحار، جلد 1، صفحه 208.
3. بحار، جلد 1، صفحه 209.
4. بحار، جلد 1، صفحه 206.
5. بحار، جلد 1، صفحه 208.