▒◄ارزش عقل { ابزار شناخت } (حدیث)

رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : إذا بَلَغَکُم عَن رَجُلٍ حُسنَ حالٍ فَانظُروا فی حُسنِ عَقلِهِ ، فَإنَّما یُجازى بِعَقلِهِ الکافی : 1/12/9.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هرگاه از خوبى دین کسى خبر یافتید به خوبى خردِ او بنگرید؛ زیرا به میزان خردش پاداش داده مى شود.

***************************

عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ الرَّجُلَ لَیَکونُ مِن أهلِ الجِهادِ ، و مِن أهلِ الصَّلاةِ و الصِّیامِ ، و مِمَّن یَأمُرُ بِالمَعروفِ و یَنهى عَنِ المُنکَرِ ، و ما یُجزى یَومَ القِیامَةِ إلاّ عَلى قَدرِ عَقلِهِ . مجمع البیان : 10/487.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آدمى اهل جهاد و نماز و روزه و امر به معروف و نهى از منکر است، امّا در روز رستاخیز جز به اندازه خردش پاداش داده نمى شود.

************************

مجمع البیان : أثنى قومٌ على رجُلٍ عندَ رَسولِ اللّه صلى الله علیه و آله فقالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : کَیفَ عَقلُ الرَّجُلِ ؟ قالوا : یا رَسولَ اللّه ِ ، نُخبِرُکَ عَنِ اجتِهادِهِ فی العِبادَةِ و أصنافِ الخَیرِ ، و تَسألُنا عَن عَقلِهِ ؟ ! فقالَ : إنَّ الأحمَقَ یُصیبُ بِحُمقِهِ أعظَمَ مِن فُجورِ الفاجِرِ، و إنَّما یَرتَفِعُ العِبادُ غَدا فی الدَّرَجاتِ و یَنالونَ الزُّلفى مِن رَبِّهِم عَلى قَدرِ عُقولِهِم . مجمع البیان : 10/487.

مجمع البیان : عده اى از مردى نزد رسول خدا صلى الله علیه و آله تعریف مى کردند،حضرت فرمود : خرد این مرد چگونه است؟ عرض کردند: اى رسول خدا! ما از کوشش او در عبادت و کارهاى خوب [او] به عرض شما مى رسانیم و شما درباره خرد او از ما مى پرسید؟ حضرت فرمود: همانا آدم نابخرد، با بى خردى خود کارهایى بدتر از زشت کارى فرد نابکار مرتکب مى شود. فرداى قیامت بندگان به اندازه عقل خود به درجات دست مى یابند و به مقام قرب پروردگارشان مى رسند.

*************************

الإمامُ الباقرُ علیه السلام : لَمّا خَلَقَ اللّه ُ العَقلَ قالَ لَهُ : أقبِلْ فَأقبَلَ ، ثُمَّ قالَ لَهُ : أدبِرْ فَأدبَرَ ، فقالَ : و عِزَّتی و جَلالی ما خَلَقتُ خَلقا أحسَنَ مِنکَ .  ، إیّاکَ آمُرُ و إیّاکَ أنهى ، و إیّاکَ اُثیبُ و إیّاکَ اُعاقِبُ الکافی : 1/26/26.

امام باقر علیه السلام : چون خداوند عقل را آفرید به او فرمود: رو کن و او رو کرد؛ سپس فرمود: برگرد و او برگشت. آن گاه فرمود: به عزّت و جلالم سوگند که من آفریده اى نیکوتر از تو نیافریده ام .  تو را فرمان مى دهم و تو را نهى مى کنم (مخاطب امر و نهى من تو هستى)، تو را پاداش مى دهم و تو را به کیفر مى رسانم.

عنه علیه السلام ـ مِمّا اُوحِیَ إلى موسى علیه السلام ـ : أنا اُؤاخِذُ عِبادی عَلى قَدرِ ما أعطَیتُهُم مِنَ العَقلِ . المحاسن : 1/308/608.

امام باقر علیه السلام : از جمله چیزهایى که به موسى علیه السلام وحى شد، این بود: من بندگان خود را به اندازه خردى که به آنها داده ام بازخواست مى کنم.

**************************

عنه علیه السلام : وَجَدتُ فی الکِتابِ [ یَعنی کِتابا لِعَلِیٍّ علیه السلام ] أنَّ قیمَةَ کُلِّ امرِئٍ و قَدرَهُ مَعرِفَتُهُ ، إنَّ اللّه َ تَبارَکَ و تَعالى یُحاسِبُ النّاسَ عَلى قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقولِ فی دارِ الدّنیا . معانی الأخبار : 1/2.

امام باقر علیه السلام : در کتاب ـ مقصود کتابى از على علیه السلام است ـ خواندم که ارزش هر کس به اندازه شناخت اوست. همانا خداوند تبارک و تعالى مردم را به اندازه عقل و فهمى که در دنیا به آنها داده است حسابرسى مى کند.

**************************

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام : إنَّ للّه ِِ عَلَى النّاسِ حُجَّتَینِ : حُجَّةً ظاهِرَةً ، و حُجَّةً باطِنَةً ، فأمّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ و الأنبِیاءُ و الأئمَّةُ علیهم السلام ، و أمّا الباطِنَةُ فَالعُقولُ . . کافی12/16/1.

امام کاظم علیه السلام : خداوند را بر مردمان دو حجت است: حجتى بیرونى و حجتى درونى. حجت بیرونى همان فرستادگان و پیامبران و امامان علیهم السلام هستند و حجت درونى همان خردها.

**************************

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : لا دِینَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ . غرر الحکم : 10768.

امام على علیه السلام : کسى که خرد ندارد، دین ندارد.

************************** منظور از دل و حکمت

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام ـ فی وَصِیَّتِهِ لِهِشامِ ابنِ الحَکَمِ ـ : یا هِشامُ ، إنَّ اللّه َ تَعالى یَقولُ فی کِتابِهِ : «إنَّ فی ذلکَ لَذِکرى لِمَن کانَ لَهُ قَلبٌ» یَعنی عَقلٌ ، و قالَ : «وَ لَقَدْ آتَینا لُقْمانَ الحِکْمَةَ» قالَ : الفَهمَ و العَقلَ . الکافی : 1/16/12.

امام کاظم علیه السلام ـ در سفارش به هشام بن حکم ـ فرمود : اى هشام! خداوند متعال در کتاب خود مى فرماید: «همانا در این سخن براى کسى که صاحب دل باشد پندى است» مراد خداوند از دل، خرد است و فرمود: «هر آینه ما به لقمان حکمت دادیم» یعنى: فهم و خرد.

**************************

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : العَقلُ خَلیلُ المُؤمِنِ . تحف العقول : 203.

امام على علیه السلام : خرد، دوست صمیمى مؤمن است.

عنه علیه السلام : العَقلُ خَلیلُ المَرءِ . الأمالی للطوسی : 146/240.

امام على علیه السلام : خرد، دوست صمیمى انسان است.

**************************

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : العَقلُ دَلیلُ المُؤمِنِ . الکافی : 1/25/24.

امام صادق علیه السلام : خرد، راهنماى مؤمن است.

************************** عقل چراغ است

عنه صلى الله علیه و آله : مَثَلُ العَقلِ فی القَلبِ کَمَثَلِ السِّراجِ فی وَسَطِ البَیتِ . علل الشرائع : 98/1.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : حکایتِ خرد در دل، حکایتِ چراغ است در میان خانه.

**********************وظیفه عقل سنجش و نظارات بر درستی یا نادرستی تفکر است

عنه علیه السلام : العَقلُ یُحسِنُ الرَّوِیَّةَ غرر الحکم : 495.

امام على علیه السلام : خرد، اندیشه و نگرش را نیکو مى گرداند.

**************************

            عنه صلى الله علیه و آله : لِکُلِّ شَیءٍ آلَةٌ و عُدَّةٌ و آلَةُ المُؤمِنِ و عُدَّتُهُ العَقلُ ، و لِکُلِّ شَیءٍ مَطِیَّةٌ و مَطِیَّةُ المَرءِ العَقلُ، و لِکُلِّ شَیءٍ غایَةٌ و غایَةُ العِبادَةِ العَقلُ، و لِکُلِّ قَومٍ راعٍ و راعی العابِدینَ العَقلُ، و لِکُلِّ تاجِرٍ بِضاعَةٌ و بِضاعَةُ المُجتَهِدینَ العَقلُ ، و لِکُلِّ خَرابٍ عِمارَةٌ و عِمارَةُ الآخِرَةِ العَقلُ ، و لِکُلِّ سَفْرٍ فُسطاطٌ یَلجَؤون إلَیهِ و فُسطاطُ المُسلِمینَ العَقلُ .بحار34/95/1

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر چیزى براى خود ابزار و ساز و برگى دارد و ابزار و ساز و برگِ مؤمن خرد است؛ هر چیزى مَرکَبى دارد و مرکب انسان خرد است؛ هر چیزى هدف و غایتى دارد و هدف و غایت عبادت [رسیدن به] خرد است؛ هر گروهى سرپرستى دارد و سرپرستِ عابدان خرد است؛ هر بازرگانى کالایى دارد و کالاى کوشندگان خرد است؛ هر ویرانى اى را آبادانى اى است و آبادانىِ آخرت خرد است و هر گروه مسافرى براى خود خیمه اى دارند که سر پناهشان است و خیمه مسلمانان خرد است.

***************************دشمن عقل ،‌نفس

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : العَقـلُ صاحِبُ جَیـشِ الرَّحمنِ ، و الهَوى قائدُ جَیشِ الشَّیطانِ ، و النَّفسُ مُتَجاذِبَةٌ بَینَهُما ، فأیُّهُما غَلَبَ کانَت فی حَیِّزِهِ . غرر الحکم : 2099.

امام على علیه السلام : خرد، سردار سپاه رحمان است و هوس، فرمانده لشکر شیطان و هر یک نفس را به سوى خود مى کشاند. پس، هر کدام پیروز شود، نفْس در طرف او قرار مى گیرد.

**************************

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : لا دِینَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ . غرر الحکم : 10768.

امام على علیه السلام : کسى که خرد ندارد، دین ندارد.

**************************راه آزاد شدن از اسارت نفس تعقل است

رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : إنَّ العَقلَ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ ، و النَّفسَ مِثلُ أخبَثِ الدَّوابِّ ، فإن لَم تُعقَلْ حارَت تحف العقول : 15.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : همانا خرد، زانو بند نادانى است، و نفس [امّاره] مانند شرورترین جنبدگان است که اگر پایش بسته نشود، بیراهه مى رود.

لإمامُ علیٌّ علیه السلام : النُّفوسُ طَلِقَةٌ ، لکِنَّ أیدی العُقولِ تُمسِکُ أعِنَّتَها عَنِ النُّحوسِ . غرر الحکم : 2048.

امام على علیه السلام : نفْسها رهایند، اما دستانِ خرد، آنها را از [فرو غلتیدن در ]بد بختى ها مهار مى کند.

**************************

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : العَقلُ عَقلانِ : عَقلُ الطَّبعِ و عَقلُ التَّجرِبَةِ ، و کِلاهُما یُؤَدّی المَنفَعَةَ . مطالب السؤول : 49

امام على علیه السلام : خرد دو گونه است: خرد طبیعى (ذاتى) و خرد تجربى و هر دوى آنها سود آورند.

****************

عنه علیه السلام : العِلمُ عِلمانِ : مَطبوعٌ و مَسموعٌ ، و لا یَنفَعُ المَسموعُ إذا لَم یَکُنِ المَطبوعُ نهج البلاغة : الحکمة 338

امام على علیه السلام : علم دو گونه است: سرشتین (ذاتى)و شنیدنى و اگر علم سرشتین نباشد علم شنیدنى سودى نمى بخشد.

********************

عنه علیه السلام : العَقلُ وِلادَةٌ ، و العِلمُ إفادَةٌ . کنز الفوائد : 1/56.

امام على علیه السلام : خرد، مادر زادى است و دانش، به دست آوردنى.

**************************نشانه های عاقل

رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : صِفَةُ العاقِلِ أن یَحلُمَ عَمَّن جَهِلَ عَلَیهِ ، و یَتَجاوَزَ عَمَّن ظَلَمَهُ ، و یَتَواضَعَ لِمَن هُوَ دونَهُ ، و یُسابِقَ مَن فَوقَهُ فی طَلَبِ البِرِّ ، و إذا أرادَ أن یَتَکَلَّمَ تَدَبَّرَ ؛ فإنْ کانَ خَیرا تَکَلَّمَ فغَنِمَ ، و إن کانَ شَرّا سَکَتَ فسَلِمَ ، و إذا عَرَضَت لَهُ فِتنَةٌ استَعصَمَ بِاللّه ِ و أمسَکَ یَدَهُ و لِسانَهُ ، و إذا رَأى فَضیلَةً انتَهَزَ بِها ، لا یُفارِقُه الحَیاءُ ، و لا یَبدو مِنهُ الحِرصُ ، فتِلکَ عَشرُ خِصالٍ یُعرَفُ بِها العاقِلُ . تحف العقول : 28.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : ویژگى خردمند این است که در برابر رفتار جاهلانه نادان نسبت به خود بردبارى نشان مى دهد، از کسى که به او ستم کرده است در مى گذرد، در برابر فرو دست خود فروتن است، از فرادست خود در طلب نیکى پیشى مى گیرد، چون بخواهد سخن بگوید مى اندیشد، اگر آنچه مى خواهد بگوید خوب بود مى گوید و بهره مند مى شود و اگر بد بود خاموشى مى گزیند و سالم مى ماند، هر گاه با فتنه اى رو به رو شود به خدا پناه مى برد و دست و زبان خود را نگه مى دارد، هر گاه فضیلتى بیند آن را غنیمت مى شمارد، شرم و حیا از او جدا نمى شود و آزمندى از او سر نمى زند؛ اینها ده خصلتند که خردمند به آنها شناخته مى شود.

**

عنه علیه السلام : نِصفُ العاقِلِ احتِمالٌ ، و نِصفُهُ تَغافُلٌ . غرر الحکم : 9968.

امام على علیه السلام : نیمى از [کار] خردمند، تحمّل کردن است و نیم دیگرش چشم پوشى.

**

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : العاقِلُ لا یَستَخِفُّ بأحـدٍ . تحف العقول : 320 .

امام صادق علیه السلام : خردمند هیچ کس را خوار نمى شمارد.

**

مصباحُ الشریعةِ ـ فیما نسبه إلى الإمامِ الصّادقِ علیه السلام ـ : العاقِلُ لا یُحَدِّثُ بِما یُنکِرُهُ العُقولُ ، و لا یَتَعَرَّضُ لِلتُّهَمَةِ . مصباح الشریعة : 223.

مصباح الشریعه ـ در آنچه که به امام صادق علیه السلام نسبت داده است ـ : خردمند سخنى را که خردها نمى پذیرند نمى گوید و خود را در معرض تهمت قرار نمى دهد.

***

نهج البلاغة : قیل له [ الإمامُ علیٌّ علیه السلام ]صِف لنا العاقل : هُوَ الّذی یَضَعُ الشَّیءَ مَواضِعَهُ . فقیلَ : فَصِفْ لَنا الجاهِلَ ، فقالَ : قَد فَعَلتُ . نهج البلاغة : الحکمة 235.

نهج البلاغه : به امام على علیه السلام عرض شد : خردمند را براى ما توصیف کن . حضرت فرمود : خردمند کسى است که هر چیزى را در جاى خود به کار برد. عرض شد: نادان را براى ما توصیف فرما. فرمود: توصیف کردم.

**************************

عنه علیه السلام : إنَّ لِکُلِّ شَیءٍ دَلیلاً ، و دَلیلُ العَقلِ التَّفکُّرُ ، و دَلیلُ التَّفکُّرِ الصَّمتُ ، و لِکُلِّ شَیءٍ مَطِیَّةٌ و مَطِیَّةُ العَقلِ التَّواضُعُ . الکافی : 1/16/12.

امام کاظم علیه السلام : براى هر چیزى راهنمایى است و راهنماى خرد، اندیشیدن است و راهنماى اندیشیدن خاموشى؛ و براى هر چیزى مَرکَب راهوارى است و مرکبِ راهوارِ خرد، فروتنى است.

************************** قیافه مهم است یا عقل

عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ العاقِلَ مَن أطاعَ اللّه َ و إن کانَ ذَمیمَ المَنظَرِ حَقیرَ الخَطَرِ . بحار الأنوار : 1/160/39.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خردمند کسى است که خدا را فرمان برد؛ گر چه زشت رو و حقیر باشد.

**************************عقل چیست؟ انتخاب آنچه که بهتر است

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : لَیسَ العاقِلُ مَن یَعرِفُ الخَیرَ مِنَ الشَّرِّ ، و لکِنَّ العاقِلَ مَن یَعرِفُ خَیرَ الشَّرَّینِ . مطالب السؤول : 49.

امام على علیه السلام : خردمند کسى نیست که نیک را از بد باز شناسد، بلکه خردمند کسى است که از میان دو بدى، آن را که کمتر بد است بشناسد.

**************************

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : لِلعاقِلِ فی کُلِّ عَمَلٍ ارتِیاضٌ . غرر الحکم : 7339.

امام على علیه السلام : براى خردمند در هر کارى پرورش نفْس است.

************************** عقل و محاسبه نفس

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : عَلَى العاقِلِ أن یُحصِیَ عَلى نَفسِهِ مَساوِیَها فی الدِّین و الرَّأیِ و الأخلاقِ و الأدَبِ ، فیَجمَعَ ذلکَ فی صَدرِهِ أو فی کِتابٍ و یَعمَلُ فی إزالَتِها . مطالب السؤول : 49.

امام على علیه السلام : بر خردمند است که بدیها و معایب نفْس خود در زمینه دین و اندیشه و اخلاق و ادب را محاسبه کند و آنها را در سینه خود یا در دفترى ثبت نماید و در از بین بردن آنها بکوشد.

**

عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ مَن کانَ بِعَیبهِ بَصیرا ، و عَن عَیبِ غَیرِه ضَریرا . غرر الحکم : 3233.

امام على علیه السلام : خردمندترین مردم کسى است که بیناى عیب خود و کور عیب دیگران باشد.

***************************عقل و مشورت و مطالعه آراء‌دیگران

عنه علیه السلام : حَقٌّ عَلَى العاقِلِ أن یَستَدیمَ الاستِرشادَ ، و یَترُکَ الاستِبدادَ . غرر الحکم : 4923.

امام على علیه السلام : سزاوار است خردمند پیوسته رایزنى کند و خود رأیى را فرو گذارد.

******************** رفتار عاقل با نادان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یُخاطِبَ الجاهِلَ مُخاطَبَةَ الطَّبیبِ المَریضَ . غرر الحکم : 10944.

امام على علیه السلام : خردمند را سزد که با نادان چنان سخن گوید که پزشک با بیمار.

*********************** وظیفه عقل شهادت و بیداری

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : ثَلاثَةُ أشیاءَ لا یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَنساهُنَّ عَلى کُلِّ حالٍ : فَناءُ الدّنیا ، و تَصَرُّفُ الأحوالِ ، و الآفاتُ الَّتی لا أمانَ لَها . تحف العقول : 324.

امام صادق علیه السلام : سه چیز است که خردمند را نسزد در هیچ حالتى آنها را از یاد برد: فناى دنیا، دیگرگونى احوال و اوضاع، و آفاتى که از آنها ایمنى نیست.

**

عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ أنظَرُهُم فی العَواقِبِ . غرر الحکم : 3367.

امام على علیه السلام : خردمندترین مردم، عاقبت اندیش ترین آنهاست.

************************

عنه صلى الله علیه و آله : أعقَلُ النّاسِ أشَدُّهُم مُداراةً لِلنّاسِ . الأمالی للصدوق : 73/41.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خردمندترین مردم، مدارا کننده ترین آنها با مردم است.

***********************نشانه های بی عقل

عنه علیه السلام ـ فی صِفَةِ أهلِ الدّنیا ـ : نَعَمٌ مُعَقَّلَةٌ (مُغَفَّلَةٌ)، و اُخرى مُهمَلَةٌ ، قَد أضَلَّت عُقولَها ، و رَکِبَت مَجهولَها . نهج البلاغة: الکتاب31.

امام على علیه السلام ـ در توصیف دنیا خواهان ـ نوشت : چونان حیواناتى هستند برخى بسته و برخى رها، که خردهایشان را از دست داده اند و بیراهه مى روند.

****

عنه علیه السلام : أیُّها النّاسُ اعلَموا أنَّهُ لَیسَ بِعاقِلٍ مَنِ انزَعَجَ مِن قَولِ الزُّورِ فیهِ . الکافی : 1/50/14.

امام على علیه السلام : اى مردم! بدانید کسى که از شنیدن سخن ناحق درباره خود رنجیده و دلگیر شود، خردمند نیست.

**********************تعریف عقل (فطرت حقیقت طلب)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : العَقلُ غَریزَةٌ تَزیدُ بِالعِلمِ و التَّجارِبِ . غرر الحکم : 1717.

امام على علیه السلام : خرد، غریزه اى است که با دانش و تجارب افزایش مى یابد.

******************افزایش عقل بامطالعه علوم و اندیشدن(تدبر و تفکر و تعلم)

عنه علیه السلام : کَثرَةُ النَّظَرِ فی الحِکمَةِ تَلقَحُ العَقلَ . تحف العقول : 364.

امام صادق علیه السلام : بسیار اندیشیدن در حکمت، خرد را بارور مى کند.

**

عنه علیه السلام : أعوَنُ الأشیاءِ عَلى تَزکِیَةِ العَقلِ التَّعلیمُ . غرر الحکم : 3246.

امام على علیه السلام : بهترین کمک براى پرورشِ خِرد، آموزش است.

**************** اولیت بندی کارها و انجام مهمترین کارها باعث افزایش عقل

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : بِتَرکِ ما لا یَعنیکَ یَتِمُّ لَکَ العَقلُ . غرر الحکم : 4291.

امام على علیه السلام : با فرو گذاشتن کارهاى بیهوده، خردت کامل مى گردد.

************

عنه علیه السلام : رَزانَةُ العَقلِ تُختَبَرُ فی الرِّضا و الحُزنِ . غرر الحکم : 5439.

امام على علیه السلام : استوارى خرد، هنگام خشنودى و اندوه آزموده مى شود.

*********

            عنه علیه السلام : مَن قَوِیَ عَقلُهُ أکثَرَ الاعتِبارَ . غرر الحکم : 8303

امام على علیه السلام : هر که خردش نیرومند باشد، زیاد عبرت گیرد.

**************شهادت و بیداری- عقل

عنه علیه السلام : أدَلُّ شَیءٍ عَلى غَزارَةِ العَقلِ حُسنُ التَّدبیرِ . غرر الحکم : 3151.

امام على علیه السلام : بهترین دلیل بر فراوانى عقل، حسن تدبیر است.

********************دشمن عقل

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : ذَهابُ العَقلِ بَینَ الهَوى و الشَّهوَةِ . غرر الحکم : 5180.

امام على علیه السلام : بر اثر هوس و شهوت، خرد از بین مى رود.

************* مرگ عقل

عنه علیه السلام : مَن تَرَکَ الاستِماعَ مِن ذَوی العُقولِ ماتَ عَقلُهُ . کنز الفوائد : 1/199.

امام على علیه السلام : هر که به خردمندان گوش نسپارد، خردش بمیرد.

****************گدایی عشق از بی عقلی است

عنه علیه السلام : زُهدُکَ فی راغِبٍ فیکَ نُقصانُ عَقلٍ ، و رَغبَتُکَ فی زاهِدٍ فیکَ ذُلُّ نَفسٍ . بحار الأنوار : 74/164/28.

امام على علیه السلام : بى اعتنایى تو به کسى که به تو رغبت دارد، کم خردى است ، و رغبت تو به کسى که به تو بى رغبت است خوارىِ نفْس است.

***************شهادت و بیداری

عنه علیه السلام : حَدُّ العَقلِ النَّظَرُ فی العَواقِبِ ، و الرِّضا بِما یَجری بِهِ القَضاءُ . غرر الحکم : 4901.

امام على علیه السلام : حدّ خرد عاقبت اندیشى است و خشنودى به قضاى الهى.

******************** خوش رفتاری با مردم خوب بد عقل است

رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : رَأسُ العَقلِ بَعدَ الدِّینِ التَّوَدُّدُ إلَى النّاسِ ، وَ اصطِناعُ الخَیرِ إلى کُلِّ بَرٍّ و فاجِرٍ . بحار الأنوار : 74/401/44.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بعد از دیندارى، دوستى کردن با مردم و خوبى کردن به هر نیکوکار و بد کردارى رأس خردمندى است.

*********************** سن بلوغ عقلی 18

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : لا یَزالُ العَقلُ و الحُمقُ یَتَغالَبانِ عَلَى الرَّجُلِ إلى ثَمانِیَ عَشَرَةَ سَنَةً ، فإذا بَلَغَها غَلَبَ عَلَیهِ أکثَرُهُما فیهِ . کنز الفوائد : 1/200.

امام على علیه السلام : خرد و بى خردى در راه چیره آمدن بر مرد، تا هیجده سال با یکدیگر مى ستیزند. پس، چون به هیجده سالگى رسید آن یک که در وجود او بیشتر باشد، بر وى چیره مى گردد.

**************** سن بلوغ عقلی35

عنه علیه السلام : یُرخَى الصَّبِیُّ سَبعا ، و یُؤَدَّبُ سَبعا ، و یُستَخدَمُ سَبعا ، و یَنتَهی طُولُهُ فی ثَلاثٍ و عِشرینَ ، و عَقلُهُ فی خَمسَةٍ و ثَلاثینَ ، و ما کانَ بَعدَ ذلکَ فَبِالتَّجارِبِ .حدیث

امام على علیه السلام : کودک باید تا هفت سالگى، به حال خود رها شود. از آن پس تا هفت سال باید به تربیت او پرداخت و سپس تا هفت سال به کار و خدمت گرفته شود. قد کشیدنش در بیست و سه سالگى به پایان مى رسد و رشد عقلى او در سى و پنج سالگى و از آن به بعد با تجربه ها بر عقل او افزوده مى شود.

************** 28

عنه علیه السلام : إنَ الغُلامَ إنَّما یَثغَرُ فی سَبعِ سِنینَ، و یَحتَلِمُ فی أربَعَ عَشَرَةَ .حدیث سَنَةً ، و یَستَکمِلُ طُولَهُ فی أربَعٍ و عِشرینَ، و یَسـتَکمِلُ عَقلَهُ فی ثَمانٍ و عِشرینَ سَنَةً، فما کانَ بَعدَ ذلکَ فإنَّما هُوَ بِالتَّجارِبِ . الجعفریّات : 213 .

امام على علیه السلام : کودک در هفت سالگى، دندان شیرى مى اندازد. در چهارده سالگى محتلم مى شود. در بیست و چهار سالگى قد کشیدنش متوقف مى شود و در بیست و هشت سالگى عقلش کامل مى شود و از آن پس هر چه اضافه شود، به واسطه تجربه هاست.

**********************

عنه علیه السلام : إذا شابَ العاقِلُ شَبَّ عَقلُهُ ، إذا شابَ الجاهِلُ شَبَّ جَهلُهُ . غرر الحکم : 4169 ، 4170

امام على علیه السلام : خردمند وقتى پیر شود، خردش جوان گردد و نادان چون پیر شود، نادانیش جوان گردد.

*************************40-50

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : یَزیدُ عَقلُ الرَّجُلِ بَعدَ الأربَعینَ إلى خَمسینَ و سِتّینَ ، ثُمَّ یَنقُصُ عَقلُهُ بَعدَ ذلکَ الاختصاص : 244.

امام صادق علیه السلام : عقل مرد، بعد از چهل سالگى تا پنجاه شصت سالگى زیاد مى شود و از آن پس رو به کاهش مى نهد.

*****************28

عنه علیه السلام : یَثغَرُ الغُلامُ لِسَبعِ سِنینَ ، و یُؤمَرُ بِالصَّلاةِ لِتِسعٍ ، و یُفَرَّقُ بَینَهُم فی المَضاجِعِ لِعَشرٍ ، و یَحتَلِمُ لِأربَعَ عَشَرَةَ سَنَةً ، و مُنتَهى طولِه لاِثنَتَینِ و عِشرینَ سَنَةً ، و مُنتَهى عَقلِهِ لِثَمانٍ و عِشرینَ سَنَةً إلاّ التَّجارِبَ . الکافی : 6/46/1 و فیه «لاثنتی» بدل «لاثنتین» .

امام صادق علیه السلام : کودک در هفت سالگى، دندان شیرى مى اندازد. در نُه سالگى باید او را به نماز خواندن وا داشت و در ده سالگى بسترهایشان را از هم جدا کرد و در چهارده سالگى محتلم مى شود و در بیست و دو سالگى قد کشیدنش متوقّف مى شود و در بیست و هشت سالگى رشد عقلیش به پایان مى رسد، به جز تجربه ها.

***************************جای عقل کجاست

الإمامُ الباقرُ علیه السلام : العَقلُ مَسکَنُهُ القَلبُ . علل الشرائع : 107/3.

امام باقر علیه السلام : خرد، جایگاهش دل است.

** ***************************مغز

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : مَوضِعُ العَقلِ الدِّماغُ . تحف العقول : 371.

امام صادق علیه السلام : جایگاه خرد مغز است.

***

عنه علیه السلام : مَوضِعُ العَقلِ الدِّماغُ ، أ لا تَرَى أنَّ الرَّجُلَ إذا کانَ قَلیلَ العَقلِ قیلَ لَهُ : ما أخفَّ دِماغَکَ ! . تفسیر القمّی : 2/239

امام صادق علیه السلام : جایگاه خرد مغز است. مگر نمى بینى وقتى کسى کم خرد باشد به او گفته مى شود: چقدر سبک مغزى.

*************************فقر باعث ازبین رفتن عقل

عنه علیه السلام : إنَّ الفَقرَ مَنقَصَةٌ لِلدِّینِ ، مَدهَشَةٌ لِلعَقلِ . نهج البلاغة : الحکمة 319.

امام على علیه السلام : نادارى موجب کاهش دین و سرگشتگى خرد است.

****************

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : السُّکوتُ راحَةٌ لِلعَقلِ . الأمالی للصدوق : 526/710 .

امام صادق علیه السلام : خاموشى، آسایش خرد است.

***************** بدون تزکیه عقلی در کار نیست

امام على علیه السلام :  مَن لَم یُهَذِّب نَفسَهُ لَم یَنتَفِع بِالعَقلِ؛ نهج البلاغه، خطبه 184

هر کس خود را تزکیه نکند، از عقل بهره نمى‏ برد.