امام علی علیه السلام:
وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ لَنْ تَعْرِفُوا الرُّشْدَ حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِی تَرَکَهُ وَ لَنْ تَأْخُذُوا بِمِیثَاقِ الْکِتَابِ حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِی نَقَضَهُ وَ لَنْ تَمَسَّکُوا بِهِ حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِی نَبَذَهُ
خطبه 147 نهج البلاغه
***************
و بدانید هرگز به راه راست (دین حقّ) پى نخواهید برد تا کسی را که آنرا وا گذاشته (از آن پیروى ننموده) بشناسید،
و هرگز به عهد و پیمان قرآن وفاء نمى کنید (به خدا و رسول ایمان نمى آورید)تا کسی را که نقض عهد کرده و پیمان شکسته [مثل شیطان] بشناسید
، و هرگز به کتاب خدا چنگ نمى زنید (بدستور آن رفتار نمى نمائید) تا کسی را که آنرا دور انداخته (به احکام آن عمل ننموده) بشناسید
در همان حالی که امام حسن مسموم بودند مردی به نام "جناده" خدمت ایشان رسید. راوی می گوید ایشان در بستر افتاده بودند در حالی که خون قی می کردند. احساس کردم که دیگر لحظات آخر است. عرض کردم نصایحی به من بفرمایید. جملاتی فرمودند که یک جمله اش این است:
وَ اَعْمَلْ لِدُنیاکَ کَاَنَّکَ تَعیِشُ اَبَدَاً
وَ اْعْمَلْ لِآخِرَتِکَ کَاَنَّکَ تَمُوتُ غَدَاً ؛
برای دنیایت آنچنان عمل کن که گویی همیشه در این دنیا هستی، یعنی آنچنان فکر کن که نمی میری، جاوید زندگی می کنی، و برای آخرت چنان عمل کن که گویی اصلا عمری برای تو باقی نمانده و همین فردا می خواهی بمیری» بحارالانوار، ج44/ص138
************
امیرالمؤمنین علیه السلام : قِیمَةُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یَعْلَمُهُ[۱]
در جلسه قبل روایاتی بیان شد که معیار ارزش انسان را اخلاص و علم معرّفی می کرد. روایت امروز هم تصریح دارد: ارزش هر انسان آن چیزی است که می‌داند. این فرمایش شبیه روایت دیگری است که در نهج البلاغه است: «قِیمَةُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُه».[۲] همچنین در فرمایش های مشابه دیگر می فرمایند: «أَلَا لَا یَسْتَحْیِیَنَّ مَنْ لَا یَعْلَمُ أَنْ یَتَعَلَّمَ فَإِنَ قِیمَةَ کُلِ امْرِئٍ مَا یَعْلَمُ».[۳] یعنی کسی که نمی داند نباید از آموختن خجالت بکشد چرا که قیمت و ارزش هرکسی به اندازه دانسته هایش می باشد. و باز فرمودند: «النَّاسُ أَبْنَاءُ مَا یُحْسِنُونَ وَ قَدْرُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُ فَتَکَلَّمُوا فِی الْعِلْمِ تَبَیَّنْ أَقْدَارُکُمْ».[۴] یعین مردم فرزندان آن چیزی هستند که می دانند پس سخن بگویید تا قدر و ارزش شما معلوم گردد.
همه روایاتی که امروز و دیروز خواندیم، به یک معنا اشاره دارند و آن این است که میزان ارزش انسان دانسته‌های اوست. این روایات در واقع همه شرح این آیه شریفه هستند و ریشه در این آیه دارند: «قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ»[۵]
اما سؤال اصلی اینجاست که مقصود از علمی که در آیه و روایات یاد شده آمده کدام علم است؟
قَالَ علیه السلام مَاءُ وَجْهِکَ جَامِدٌ یُقْطِرُهُ السُّؤَالُ فَانْظُرْ عِنْدَ مَنْ تُقْطِرُهُ
آبروی تو چون یخی جامد است که درخواست،آن را قطره قطره آب میکند،پس بنگر آن را نزد چه کسی فرو می ریزی؟
یک دسته از روایات به این نکته اشاره دارند که اگر بخواهیم بفهمیم ارزش یک انسان چقدر است، باید به هدفگیری او نگاه کنیم. علی«ع» در روایتی فرمود:
«قَدْرُ الرَّجُلِ عَلی قَدْرِ هِمَّتِه(۵)»؛(۶) ارزش شخص به مقدار همّت او است.
یا در جایی فرمودند:
«مَنْ شَرُفَتْ هِمَّتُهُ عَظُمَتْ قِیمَتُهُ»؛(۷) کسی که هدفش شریف باشد قیمت و بهایش زیاد است.
در روایت دیگری آمده است:
«إنَّکَ مُقَوِّمٌ بِأدَبِکَ»؛(۸) اگر بخواهند تو را تقویم کنند، یعنی روی تو ارزش بگذارند به سراغ ادب تو میروند.
«إِنَ هَذَا الْعِلْمَ وَ الْأَدَبَ ثَمَنُ نَفْسِک فَاجْتَهِدْ فی تَعَلُّمِهِمَا فَمَا یزِیدُ مِنْ عِلْمِک وَ أَدَبِک یزِیدُ فی ثَمَنِک وَ قَدْرِک»؛(۹) ادب موجب تعالی قدر انسان میشود.
--------------------
۵ـ همّت یعنی هدف.
۶ـ غررالحکم، ص93.
۷ـ غررالحکم، ص447.
۸ـ غررالحکم، ص247.
۹ـ بحارالانوار، ج1، ص180؛ «همانا دانایی و ادب قیمت و ارزش توست؛ پس در یادگیری علم و بالا بردن ادب کوشش کن تا ارزش و بهای خویش را افزایش دهی».