اسارت3

آزاد کننده ها:

بی نیازی از دیگران

تقوای الهی 

پشت کردن به دنیا

اسیر کننده ها :

الشهوات

طمع ورزی و زی

مجله:مبلغان-بهمن و اسفند 1382، شماره 50

آزادی و اسلام (6)

نویسنده : اکبر اسد علیزاده ، صفحه 112

اشاره

در پنج قسمت پیشین، معنا و تعریف آزادی، پیشینه آزادی در اندیشه های غربی، شرقی و فرهنگ ایرانی، انواع آزادی (تکوینی و تشریعی)، ویژگیهای انسان آزاد از نگاه اسلام و حکما، و آزادی از نگاه قرآن و روایات مورد بحث و بررسی قرار گرفت . سپس بحث گونه های آزادی و قلمرو آن در اسلام مطرح شد و از این بحث، گونه اول آن; یعنی، آزادی فلسفی تبیین شد . در این مقاله گونه های دیگری از آزادی مطرح می شود .

2 -آزادی معنوی

آزادی معنوی از جمله آزادیهایی است که در ادبیات دینی وعرفانی اسلام ریشه عمیقی دارد و با عناوین گوناگونی چون آزادی از هواهای نفسانی، آزادی از تعلقات دنیوی و مانند اینهامطرح شده است .

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود**ز آنچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است

از نظر اسلام انسان در سیر تکامل معنوی و بندگی خداوند کاملا آزاد است; اما از آنجا که امکان هر گونه لغزش و انحراف از مسیر صحیح وجود دارد; لذا برای رسیدن به اهداف عالی معنوی که قرب به خداوند و جلب رضایت او است، مسیرهای روشن و پاکی را برمی شمارد و از هرگونه انحراف و افتادن در دامهای شیطانی و هوای نفس که ضد تکامل معنوی است، برحذر می دارد; چرا که انسان یک موجود مرکب از قوا و غرایز گوناگونی چون غضب، شهوت، حرص و طمع، جاه طلبی، افزون طلبی، مقام پرستی، دنیاطلبی و ... و در مقابل عقل، فطرت و وجدان است .

بنابراین، امکان هرگونه لغزش و گمراهی در انسان وجود دارد . به همین جهت، ممکن است انسان از نظر معنا و باطن کاملا آزاد، و از طرف دیگر ممکن است بنده و اسیر شهوت و هواهای نفسانی باشد . و یا به خاطر پول و مقام بنده و اسیر دیگران گردد . و به طور کلی یک برده تمام عیار پول و مقام و شهوت شود .

از اینرو، اسلام برای مهار شهوات و فزون طلبی و نفس شیطانی، اقدامات و راههای بازدارنده ای را به مؤمنان توصیه می نماید که با استفاده از آن عوامل بازدارنده، می توان به مراحل عالی معنوی دست یافت . مقصود از آزادی معنوی هم همین است که انسان تلاش کند خویشتن را از بندگی و بردگی هواهای نفسانی برهاند; عقل و وجدان خود را آزاد نگه دارد و به کمک آنها راه صحیح آزادگی معنوی و الهی را به دست آورد و خود را به هدف نهایی آفرینش برساند . این آزادی همان است که در زبان دین به آن «تزکیه نفس » و «تقوا» گفته می شود .

و از طرف دیگر، باید به این نکته توجه داشت که بدون برخورداری از آزادی معنوی، آزادیهای اجتماعی ناپایدار، بلکه ناممکن خواهد بود; چرا که نبود آزادی معنوی باعث تسلط نفس اماره بر روح و روان آدمی است و بر اثر این سلطه، سرشت انسانی دمساز خودکامگی و منفعت طلبی می گردد . در نتیجه، پیروی از نفس اماره محور رفتارهای اجتماعی قرار می گیرد .

در منابع اسلامی، بندگی خالص خداوند، تزکیه نفس، رعایت زهد و تقوا، کار و تلاش و دوری از طمع ورزی، مخالفت با هوای نفس، از ره آوردهای آزادی معنوی به شمار می روند .

**امام امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «... ولا تکن عبد غیرک وقد جعلک الله حرا; ⁽¹⁾ برده دیگری مباش، در حالی که خداوند تو را آزاد آفریده است .»

آیات قرآن ضمن دعوت به بندگی خداوند و برحذر داشتن از بندگی غیرخدا، تصریح می کند که بندگی او باعث اخلاص در دین، دوری از پلیدی، راه درست و رهایی از هرگونه ظلمت و گمراهی است:

**«اننی انا الله لا اله الا انا فاعبدنی » ; ⁽²⁾ «من الله هستم، معبودی جز من نیست، پس مرا بپرست .»

**«واعبد ربک حتی یاتیک الیقین » ; ⁽³⁾ «و پروردگارت را عبادت کن تا یقین [مرگ] به سراغت آید»

**«فاعبد الله مخلصا له الدین » ; ⁽⁴⁾ «پس خدا را پرستش کن و دین خود را برای او خالص گردان .

**«لا اله الا انا فاعبدون » ; ⁽⁵⁾ «معبودی جز من نیست، پس تنها مرا پرستش کنید .

روایت فوق در کنار این آیات بیانگر این است که آزادی واقعی تنها و تنها، در بندگی خداوند میسر است . بنابراین، انسانها اگرچه در پرستش و بندگی آزاد هستند، لکن بندگی غیرخداوند متعال عین اسارت و بردگی است . از نظر اسلام آزادی تنها در بندگی خالص خداوند است و تن دادن به گناه و شهوات، عین اسارت و بردگی است .

اسارتها:

در برخی روایات اسلامی حریت و آزادگی انسان منوط به ترک شهوت قلمداد شده، و بندگی شهوت را بدترین و شدیدترین نوع بردگی و ضد آزادی دانسته اند، چنانکه امام امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره می فرماید:

** «من ترک الشهوات کان حرا; ⁽⁶⁾ هر کس خواهشهای نفسانی را فروگذارد، آزاد است .

و نیز در روایت دیگری می فرماید:

** «عبد الشهوة اذل من عبدالرق; ⁽⁷⁾ بنده شهوت، ذلیل تر از بنده زر خرید است .» و در روایت دیگری می فرماید:

** «عبد الشهوة اسیر لاینفک اسره; ⁽⁸⁾ بنده شهوت اسیری است که اسارتش دائمی است .

آزاد کننده ها:

در برخی از روایات، زهد و تقوا به عنوان عامل آزادگی انسان توصیف شده است، مانند:

1**. امام علی علیه السلام فرمودند:من زهد فی الدنیا اعتق نفسه وارضی ربه; ⁽⁹⁾ هر کس به دنیا پشت کند، نفس خویش را آزاد کرده و خدای خود را خشنود ساخته است .»

2** و نیز آن امام علیه السلام فرمودند: «فان تقوی الله مفتاح سداد، وذخیرة معاد، وعتق من کل ملکة، ونجاة من کل هلکة; ⁽¹⁰⁾

 همانا تقوای الهی کلید هر در بسته و ذخیره رستاخیز، و عامل آزادگی از هرگونه بردگی و نجات از هرگونه هلاکت است .»

و در مواردی طمع ورزی و زیاده خواهی علت رقیت تلقی گشته است . امام علیه السلام در این باره می فرماید: «الطمع رق مخلد; ⁽¹¹⁾طمع کاری بندگی همیشگی است .»

و در روایت دیگری می فرماید: «لا یسترقنک الطمع وقد جعلک الله حرا; ⁽¹²⁾ مبادا طمع ورزی تو را بنده و برده خویش سازد، در حالی که خداوند تو را آزاد آفریده است .»

گاهی در روایات بی نیازی از دیگران را مایه آزادگی روحی و معنوی انسان دانسته اند . چنانکه امام علی علیه السلام می فرماید: «احتج الی من شئت تکن اسیره، استغن عن من شئت تکن نظیره، احسن الی من شئت تکن امیره; به هر که می خواهی نیازمند باش تا برده او باشی، از هر کس که می خواهی بی نیاز باش تا مثل او گردی، به هر کسی که می خواهی نیکی کن تا امیر او شوی .»

بر اساس این روایت نیازمندی به افراد دیگر، نوعی رقیت و بردگی روحی و معنوی است . ادامه دارد ... .

پی نوشت:

1) نهج البلاغه، . همان، . نامه . 31 .

2) طه/14 .

3) حجر/99 .

4) زمر/2 .

5) انبیاء/25 .

6) نهج البلاغه، خطبه 176 .

7) شرح نهج البلاغه، عبدالحمید بن ابی الحدید معتزلی، قم، 1404 ق، چ 20، ص 342، ح 928 .

8) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، مؤسسه آل البیت، الطبعة الثانیة، 1408 ق، ج 18، ص 346 .

9) غررالحکم و دررالکلم، انتشارات دارالکتاب، قم، بی تا، ج 2، ص 685، فصل 78، ح 1153 .

10) نهج البلاغه، خطبه 130 .

11) غررالحکم و دررالکلم، ج 1، ص 33، ح 1026 .

12) همان، ج 2، ص 811، فصل 85، ح 166 .