وسواس -وسوسه -نفی خواطر

عنوان  :  وسوسه و وسواس
نویسنده :  مصطفی همدانی
کلمات کلیدی  :  وسواس، وسوسه، شک، الهام، خنّاس، خواطر، شیطان، نفی خواطر

وسوسه، از زیانبارترین امراض قلبى است[1] و ضدّ آن، اندیشه‌ها و تصورات ستوده‏اى است که شرعاً و عقلاً نیکو باشند[2] و الهام نامیده مى‏شود.[3]

  همه خیالات و افکاری که بر ذهن و قلب انسان عبور می‌کنند بر چهار قسم است: افکار محرک عمل خیر و خیالات خوب که «الهام» نام دارند و افکار محرک عمل شر و خیالات بد که «وسوسه» نامیده می‌شوند. دو قسم وسواس، اثر شیطان بوده و دو قسم الهام، از فیض ملائکه است.[4] همانطور که در روایتی نیز الهام فرشته وسوسه شیطان در دو گوش‌ باطنی انسان ذکر شده است.[5]

  وسواس که خاطره و خواطر[6] شیطانی نیز نام دارد، در لغت به معنای صدایی آرام و پنهانی است[7] و در اصطلاح، عبارت است از هرچه که باعث روگردانی دل از یاد خدای سبحان باشد؛ بنابراین، گسترده‌تر از معنای متعارف آن  است؛ یعنی کثرت شک و یا حالتی که هنگام ارتکاب کارهای زشت و گناه بر قلب عارض می‌شود.[8]

 

  وسواس ‏در قرآن کریم و روایات

  قرآن کریم، وسوسه شیطان و اطاعت آدم و حوا ^{علی‌نبیّناوآله‌و‌علیهماالسلام} از وسوسه شیطان را باعث رانده شدن ایشان از بهشت می‌داند [9] و یک سوره­ کامل آن در استعاذه از شرّ وسوسه‏گران ابلیسی و انسانی است.[10]

پیشوایان دین ^{علیهم‌السلام} نیز با قول و عمل خود از اعتنا به وساوس نهى فرموده‏اند؛[11] همانطور که امام صادق(ع) وسواس در وضوء و نماز را اطاعت از شیطان و بی‌عقلی می‌دانند[12] و در دعاها از وساوس به خدا پناه برده شده است.[13]

 

عوامل ایجاد یا تقویت وساوس

1.  شیطان: وسوسه، چون شک و شرک و... از القائات شیطانی است که در قلوب مردم مى‏اندازد، چنانچه طمأنینه، یقین، ثبات، خلوص و امثال این‏ها از فیوضات الهی و القائات فرشتگان است.[14]

2.  نفس: قرآن کریم وسوسه‏ها را منتسب به نفس انسان دانسته است[15] و شیطان نیز در قیامت به گمراهان می‌گوید: من بر شما تسلطى نداشتم جز اینکه دعوتتان کردم و شما اجابتم کردید، مرا ملامت نکنید، خودتان را ملامت کنید.[16]

3.  انسان‌های ابلیسْ‌سیرت: در سوره مبارکه الناس،[17]به این حقیقت اشاره شده که بعضى از مردم از شدت انحراف، خود در زمره شیطان‌ها قرار گرفته‏اند و دیگران را وسوسه می‌کنند[18]و در قرآن کریم، «اولیای شیطان» نام دارند که دریافت‌هایی شیطانی دارند.[19]

 

تحلیل فلسفی-روانشناختی ارتباط سه‌ظلعی بین عوامل مذکور

  آمادگی نفس و صفات شخصیتی کسب شده در درون انسان در پذیرش وساوس شیاطین انسی و جنی، اساسی‌ترین عامل در ایجاد یا تقویت وسواس است.

 

 امام خمینی(ره) درباره‌ ارتباط وسواس شیطان و نفس می‌گوید: قلب انسانى لطیفه‏اى است بین ملک و ملکوت و چون آیینه دو رویى است که در یک روى آن صور غیبیه منعکس می‌شود و در رویى دیگر صور دنیایی انعکاس می‌یابد. و اگر توجه قلب به دنیا بیشتر شد، باطن خیال او با ملکوت سفلى که روح پستی‌های عالم ماده و نیز جایگاه جنّ و شیاطین و نفوس خبیثه است سنخیّت یافته و به واسطه این تناسب، القائاتى شیطانی در آن وارد می‌شود که منشأ تخیلات بد است. نفس چون همواره توجه به دنیا دارد، علاقه به آن تخیلات باطله پیدا کرده و افکار و تمایلات و رفتارهای شیطانى از قبیل وسوسه، شک، تردید، اوهام و خیالات باطله در آن غالب شده و اعمال بدنیه نیز بر طبق صور باطنی قلب می­گردد و همین‌طور اگر قلب به آخرت و معارف حقه توجه نمود، با ملکوت اعلى، که عالم ملائکه و نفوس پاک و به منزله حقیقتِ نورانى عالم طبیعت است، تناسب پیدا می‌کند و علوم رحمانى، عقاید حقه، افکار و تمایلات الهیه دریافت کرده و از شک و شرک منزه و پاکیزه گردد و حالت استقامت و طمأنینه در نفس پیدا شود و طبق آن دریافت­های قلبی، شوق و سپس اراده در وجود انسان ایجاد می شود و بالاخره اعمال ظاهری و باطنی از روى میزان عقل و حکمت واقع می­شود.[20]

  بنابراین، این نفس است که با رذایلی که دارد و نیز با دوری از یاد خدا (که در قسمت انواع وساوس ذکر خواهند شد)، خود را آماده‌ تاثّر از وسواس شیطان و نفوس شیطانی می‌کند؛ همانطور که در مدل مذکور نیز به صورت ارتباط مستقیم و آغاز شده از جانب نفس ترسیم شده است. همانطور که ارتباط شیاطین جن و انس با یکدیگر در منطق قرآنی، دوسویه است. [21]

 

انواع وسوسه و درمان هریک

وسواس دارای شقوق بی‌شماری است[22] اما پس از ذکر علاج کلی، به انواع آن و درمان هریک خواهیم پرداخت:

قواعد کلی در علاج وسوسه

  بعضى علاج وسوسه را ناممکن دانسته­اند؛ اما حق این است که ممکن است ولی بسیار مشکل است[23]مگر برای کسی که دلش همواره متوجّه و مشغول به خداى یکتا باشد تا شیطان مجالى در آن نیابد؛ مثل مخلَصین باشد که در قرآن کریم از سلطه شیطان مستثنى شده‏اند.[24] این قواعد کلی در درمان هر وسوسه‌ای باید مورد توجه قرار گیرد:

1.      بستن درهاى نفوذ شیطان در قلب: که عبارتند از شهوت، خشم، حرص، حسد، عداوت، خودبینى (عجب) و ... از صفات رذیله که اگر این درها بسته باشند، شیطان راهى به دل ندارد مگر دزدانه و گذرا.

2.      آباد ساختن دل به اضداد رذایل: یعنى به اخلاق فاضله، اوصاف شریف و ملازمت با ورع و تقوى و عبادت پروردگار متعال.

3.      کثرت ذکر با دل و زبان: که اگر ریشه‏هاى صفات مذموم یاد شده که به منزله درهاى بزرگ براى ورود شیطان است از دل کنده شود، راههاى تسلّط و تصرّف وى بسته مى‏شود، مگر بعضى خطورهاى گذرا که ذکر و یاد خدا این‌ موارد را هم ریشه‌کن می‌کند.[25] ‏همچنان‌که رسول‌خدا(ص) فرمود: شیطان پوزه خود را بر قلب هر انسانى خواهد گذاشت، اگر او به یاد خدا بیفتد، شیطان مى‏گریزد، اما اگر خدا را از یاد ببرد، دلش را مى‏خورد.[26]‏ البته منظور، یاد حقیقی است[27] اما اذکاری نیز در روایات آمده است؛ مثل قرائت آیه «سخره»[28] که دستور العملی جاری در برنامه سالکان است و تأثیر آن در صفاء قلب و اطمینان نفس و نفى خواطر و ازاله شک و وسواس به عدد هفتاد مرتبه در نفوس مستعده یقینی است.[29] این توصیه مستند به روایتی از امام علی(ع) است که شارحین آن نیز به این مساله اذعان دارند.[30] ذکر «لااله‌الاالله»[31] و «تَوَکَّلْتُ‏ عَلَى الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ‏ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیراً»[32] هر دو مورد تجربه راوی آن‌ها بوده است.

4.      بی­اعتنایی به شیطان: که مورد توصیه­ی روایات است. [33] امام خمینی(ره) درباره­ این توصیه روایی می­گوید: این بی‌اعتنایی از معالجات مهمّی است که در همه‌ امراضی که از القائات شیطان است چون شک و شرک و وسواس به کار می‌آید.[34]

5.      استعاذه و تضرّع: زیرا تضرع و زارى به درگاه حق تعالى و پناه بردن از شرّ آن ملعون و شرّ نفس به آن ذات مقدس، یاری او را در پی دارد.[35] همانطور که پیامبراکرم (ص) نیز استعاذه از شیطان در وسوسه در نماز را دستور داده و فرموده که وقتى داخل نماز شدى، بزن با انگشت سبّابه دست راستت به ران پاى چپت، پس بگو: «بسم اللّه و باللّه، توکّلت على اللّه، أعوذ باللّه‏السّمیع العلیم من الشّیطان الرّجیم.» که باعث دور کردن او می‌شود.[36]

6.      گرسنگی و روزه: زیرا خدای متعال در حدیث معراج، مومنین را به حفظ قلب از وسواس امر فرموده و سپس خود در جایی از آن حدیث می‌فرماید از برکات گرسنگی، حفظ قلب است.[37] در روایت است که روزه‌ ماه شعبان و چهارشنبه وسط و پنجشنبه اول و آخر هر ماه وسواس را از بین می‌برد. [38]

7.      یاد اهل‌بیت ^{علیهم‌السلام}. [39]

8.      یاد مرگ و پوسیدن جسم و بدن.[40]

9.      اشتغال و بیکار نبودن؛ خصوصاً برای جوانان: امام کاظم(ع) فرمود: خداوند انسان پرخواب و بیکار را دشمن می‌دارد.[41] و جوان وقتى از کار مباحى که درونش به آن مشغول باشد باز ایستد ناچار شیطان در دل او وارد مى‏شود.[42]

10.  شناخت ضدّ وسوسه (اندیشه و خاطر نیک و ستوده): تا آدمى را بر مواظبت بر آن که موجب دفع وسوسه‏هاست برانگیزد.[43] 

 

تفصیل انواع وسوسه و درمان هر یک

علاوه بر لزوم مراعات قواعد کلی مذکور در معالجه هریک از انواع وساوس، برخی از انواع این بیماری نیازمند مراقبات و درمان‌هایی خاص هستند که ذکر می‌شود:

1.      وسوسه به معنای کثرت شک در عبادات: ‌این نوع وسواس، معنای متعارف و شایع وسواس است و دارای اقسامی است:

1)     وسواس در نیّت.[44]

2)     وسواس در عدد رکعات نماز[45]

3)     وسواس در قرائت[46]

4)     وسواس در طهارات[47]

علاج: علاج این نوع از وسواس، چون سایر امراض قلبیه با علم نافع و عمل، بسى آسان است ولى انسان باید اوّل خود را مریض بداند، نه این­که خود را مریض ‏ندانسته، بلکه دیگران را منحرف از راه و بی مبالات در دین بداند.[48] سپس بر طبق دستورات زیر عمل کند:

1)     تفکر در روایات، فتوای مرجع تقلید و رفتار متشرّعین و تلقین راه درست به خود: روایت است که رسول خدا(ص) جهت وضوى خود یک مشت آب‏ به صورت مى‏زدند و یک مشت به دست راست و یک مشت به دست چپ و اجماع فقهاء امامیّه بر این است که این وضوء صحیح است. حتی در شستن دوم، بعضى اشکال کرده­اند ولی شستن سوم قطعاً بدعت و مبطل وضوء است.[49] یکى از ائمه معصومین^{‌علیهم‌السلام}، وقتى که براى قضاى حاجت ‏مى‏رفتند با دست مبارک به ران‌هاى مبارک آب مى‏پاشیدند که اگر ترشحی از نجاست صورت گیرد، معلوم نشود رطوبت آب بوده یا نجاست![50] پس این فرد باید فکر کند که از طرفی احادیث شریفه و کتاب الهى، عمل فرد وسواسی را از شیطان شمرده‏اند و صاحبش را بی‌عقل معرفی فرموده‏اند و فقها هم عمل وسواسى را غیر منطبق با اسلام دانسته و بعضى از اعمال او را باطل شمرده‏اند و مردم معمولى متشرّع هم چنین عمل نمی‌کنند؛ بنابراین مبادا خیال کند کار خودش تقوا و دیانت است؛ زیرا روشن است که نمی­توان گفت که نوع متدینین و علما و بزرگان دین مبالات به دین خدا ندارند و شخص وسواسى فقط مقید به دیانت است.[51]

2)     بی‌اعتنایی عملی به وسوسه و انجام ضد آن: امام باقر(ع) فرمود: وقتى که شکّت در رکعات نماز، زیاد شد نماز را ادامه بده بدون اعتنا به شک؛ زیرا این نیست مگر از شیطان. در ادامه مى‏فرماید: شیطان را به خودتان عادت ندهید به شکستن نماز، پس او را به طمع بیندازید؛ زیرا که شیطان پلید است معتاد است به آنچه عادت داده شد. آن خبیث مى‏خواهد که اطاعت شود، پس وقتى که عصیان شد، به کسى از شماها عود نمى‏کند[52] و این از معالجات مهمّ است در جمیع امورى که از القائات شیطان است.[53] مثلا اگر مبتلا به وسوسه در وضو است، بر خلاف وسواس ذهنی‌اش یک مشت آب بیشتر به کار نبرد. لابد شیطان مى‏گوید که این عمل صحیح نیست. جواب او را بدهد که اگر عمل من درست نیست، پس باید عمل رسول خدا(ص) و ائمّه طاهرین^{علیهم‌السلام} و جمیع فقها درست نباشد. پس اگر عمل آنها باطل بود، بگذار عمل من نیز باطل باشد.[54]

2.      وسوسه در اعتقادات: که در برخی روایات، مصادیقی از آن با عنوان «وسوسه در تفکر درباره‌ی خلقت»[55]به معنای وسوسه در آفریدگار جهان مطرح شده است. در برخی از روایات که فرموده‌اند وسوسه تا مورد اعتقاد قرار نگیرد و بر زبان نیاید گناهی ندارد[56]، این نوع وسواس منظور است.

علاج: این وساوس، به شک­ها و سوالات معمولی نمی­گویند بلکه مصداق آن­ها پس از بررسی علمی و یافتن پاسخ است که علی­رغم غیر منطقی بودن، دل را آزار می­دهد و پیامبر و اهلبیت^{علیهم‌السلام} درمان­هایی طبیبانه در این موارد به­کار برده­اند که این روش­ها مورد استفاده مشاوران تربیتی نیز قرار دارد و فرموده‌اند: شیطان پس از نومیدی از راه أعمال [واداشتن به کارهاى بد و جلوگیرى از کارهاى نیک‏] از این طریق سعی می­کند بر شما چیره شود، سپس از این راه به سراغتان آمد تا شما را بلغزاند، هرگاه چنین حالتى برای کسی پیش آمد، «لا اله الا اللّه» بگوید. بلکه در جایی دیگر درباره­ این افراد که از وساوس خود ناراحت هستند فرمود: سوگند به آن که جانم به دست اوست که این صریح ایمان است.[57]

3.      وسوسه­ی گناه: امام صادق(ع) فرمود: وسواس خناس که یکی از شیاطین است کارش این است که انسان‌ها را با وسوسه آمال و آرزوها مى‏فریبد تا مرتکب خطا و گناه شوند، وقتى در گناه واقع شدند، استغفار را از یادشان مى‏برد. البته وساوسی که بدون اختیار به وجود مى‏آید، مورد بازخواست و مؤاخذه نیست و به واسطه آنها گناهى نوشته نمى‏شود.[58] بلکه ارتکاب آن گناه است.

علاج: تفکر در بدى عاقبت گناه و ناگوارى فرجام گناه در دنیا و آخرت و توجه به حقّ عظیم خدا و بزرگى ثواب و عقاب او در وسوسه به گناه؛ زیرا اگر با برهان‌هاى قوى با وساوس مقابله شود در کمال ناتوانی خواهند گریخت.[59]

4.      افکار و خیالاتی که در مباحات بیهوده است: در اصطلاح، حدیث نفس نام دارند.[60]

علاج: درمان این وسوسه بسیار مشکل است و برخی علمای اخلاق معتقدند علاجى ندارد! اما بزرگانی چون مرحوم نراقی آن‌را علاج‌پذیر می دانند.[61]

به نظر می‌رسد راه‌کار علمای اخلاق عملی (سیر و سلوک) که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، در درمان این نوع وسوسه بسیار کارساز است.

 

نفی خواطر در اخلاق عملی و ریشه­کن کردن همه­ی وسوسه­ها

  راه­کار اساسی علمای اخلاق عملی برای دفع انواع وساوس عبارت است از «نفی خواطر» که علامه­ طهرانی(ره) به طور کلی درباره آن گفته است بیرون کردن کلّی اغیار از ذهن خود در ضمن یکى از اعمال عبادیّه[62] که البته دارای مقدمات و مراحل و اعمالی خاص است که قطعاً باید زیر نظر اسلا­م‌شناسی آگاه صورت گیرد. مهمترین شعبه تزکیه و سبب تطهیر سرّ و ذات انسان از شک و ریب در ایمان باللّه است که با نور معرفت از ظلمات وساوس به­درآید و به توحید حقیقى آراسته شود.[63] یک نمونه از ذکر و معرفت حقیقی که وسواس­زدا است در دعای امام سجاد(ع)  آمده که فرمودند: وسواس سینه‏ام را جز احسان تو دور نخواهد ساخت.[64]

                                                   

احتیاط و مرز آن با وسواس

امام خمینی(ره) می‌گوید: احتیاط، در طهارت و نجاست موافق با طبیعت اهل دنیا است، لذا شرع مقدس در این مورد زیاد مبالغه ننموده است اما احتیاط در حقوق مالی و آبرویی دیگران، مخالف با طبیعت اهل هوى و هوس است و لذا هنوز دیده نشده که کسى در اداء قرضش وسواس به خرج دهد و بدهى خود را سه دفعه بپردازد! و لذا در این امور حتى اگر جانب وسواس گرفته شود از جانب احتیاط لازم‏تر خواهد بود.[65]

همچنین احتیاط در اموری دور از ذهن معمولی نیز از نظر علمای اخلاق ناپسند است. مانند کسى که از شکار کردن به این دلیل خود دارى مى‏کند که مبادا شکار از دست انسانى فرار کرده باشد که قبلا او را گرفته و مالک بوده است این شخص گرفتار وسواس است و تقوایی که دوری از مشتبهات است در حق این فرد و این مورد صادق نیست.[66]

 

---

[1] . خمینى، امام سید روح‌الله؛ آداب الصلاة، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ هفتم، 1378، ص 26و 27.

[2] . نراقی،ملامحمدمهدی؛ علم اخلاق اسلامى (ترجمه جامع السعادات)، ترجمه­ سیدجلال الدین مجتبوی، انتشارات حکمت،چاپ چهارم، 1377، ج 1، ص 230.

[3] . فیض کاشانی، ملامحسن؛ راه روشن(ترجمه المحجة البیضاء)، ترجمه­ سید محمد صادق عارف، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى، چاپ اول، 1372 هجرى شمسى، ج 5، ص 70.

[4] . نراقى، ملا احمد؛ معراج السعادة، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، 1377،‌ص 128.

[5] . کلینى، ابو جعفر محمد بن یعقوب؛ الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ ‏چهارم، 1407 ه ق، ج 2، ص 267.

[6] . یعنى حدیث نفس یا اندیشه‏ها و خیالاتى که به دل خطور مى‏کند.

[7]. ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب، دار صادر، بیروت، نوبت چاپ‏سوم، 1414 ق، ج 6، ص 255.

[8]. سعادت‌پرور علی؛ سرالاسراء فی شرح حدیث المعراج،  انتشارات تشیع، قم، 1374، چاپ اول، ج1، ص 122.

[9] . الأعراف : 20  

[10] . الناس: 1 - 5.

[11] . خمینى امام سید روح‌الله؛ آداب الصلاة، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ هفتم، 1378، ص 26و 27.

[12] . حرّ عاملى، محمد بن حسن بن على؛ تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، قم ، چاپ‏اول، 1409 ه ق،‌ ج 1، ص 63.

[13] . سید بن طاوس؛ الإقبال بالأعمال الحسنة، چاپ دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، تهران، 1367، ج 2، ص 72.

[14] . خمینى امام سید روح‌الله؛ چهل حدیث، مؤسسه‏ى تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ بیستم، 1378، ص 399.

[15] . ق : 16

[16] . إبراهیم : 22  

[17] . الناس: 5.

[18] . طباطبایی سید محمد حسین؛ تفسیرالمیزان ترجمه­ی موسوى همدانى سیدمحمدباقر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم، قم،چاپ پنجم، 1374 ش، ج 20، ص 690.

[19] . الأنعام : 121

[20] . خمینى امام سید روح‌الله؛ چهل حدیث، پیشین، ص  399 و 400.

[21] . الأنعام : 112 

[22] . خمینى امام سید روح‌الله؛ آداب الصلاة، پیشین، ص 157.

[23] . زیرا همانطور که پیامبر درباره­ی افرادی که وسوسه در خاطر ندارند فرمود: «هر که دو رکعت نماز گزارد که در آنها نفس او هیچ چیز [جز خدا] در خاطرش نگذرد گناهان گذشته و آینده­ی او آمرزیده مى‏شود». و اگر علاج و دفع آن ممکن نبود چنین کارى هم تصوّر نمى‏شد. (علم‏اخلاق‏اسلامى ج : 2  ص :  214 - 216 )

[24] . نراقی ملامحمدمهدی؛ پیشین، ج 1، ص 214 – 216.

[25] . نراقی ملامحمدمهدی؛ پیشین، ج 1، 218 و 219.

[26] . طبرسى فضل بن حسن؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن، انتشارات ناصرخسرو، تهران، چاپ سوم، 1372 ش،‌ ج‏10، ص 869.

[27]. سعادت‌پرور علی؛ پیشین، ج1، ص 122.

[28] . الاعراف: 55 - 57

[29] . حسن زاده آملى حسن؛ نور على نور، انتشارات تشیّع، چاپ ششم، 1376، ص 128.

[30] . مازندرانى، ملا صالح؛ شرح الکافی، المکتبة الإسلامیة، تهران، اول، 1382 ه‍ ق، ج 6، ص 257.

[31] . کلینی، پیشین، ج 2، ص 424.

[32] . صدوق، محمّد بن على بن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم ، چاپ دوم، 1413 ق، ج 339.

[33] . طوسى ابوجعفر محمدبن حسن؛ تهذیب الأحکام، دارالکتب الإسلامیة، تهران، چاپ‏چهارم، 1407 ه‌ق،‌ج 2، ص 188.

[34] . خمینى امام سید روح‌الله؛ آداب الصلاة، پیشین، ص 160.

[35] . امام خمینى؛ چهل حدیث، پیشین، ص 407.

[36] . کلینی؛ پیشین، ج3، ص 358.

[37] . دیلمى شیخ حسن؛ إرشادالقلوب إلى الصواب، شریف رضى، قم، چاپ اول، 1412 ق، ج 1، ص 200.

[38] . ری­شهری، محمد؛ میزان الحکمه، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، 1422، ج 11، ص 4671.

[39] . همان.

[40]. سعادت‌پرور علی؛ پیشین، ج1، ص 122.

[41] . کلینی، پیشین، ج 5، ص 84.

[42] . نراقی، ملامحمدمهدی؛ پیشین، ج 1، ص 217.

[43] . نراقی، ملامحمدمهدی؛ پیشین، ج 1، ص  230

[44] . خمینى، اسید روح‌الله؛ آداب الصلاة، پیشین، ص 157.

[45] . خمینى امام سید روح‌الله؛ آداب الصلاة، پیشین، ص 160.

[46] . که از جمله حجاب‏هایی است که شیطان بر دل آدمى مى‏افکند و مانع تفکر در معناى گفته‌ها و اعمال نماز خواهد شد، و خنده شیطان بر چنین کسى که از این راه مرید او شده از همه بیشتر است.( ملکى تبریزى میرزا جواد آقا، أسرار الصلاة، پیشین، ص 327.)

[47] . خمینى امام سید روح‌الله، چهل حدیث، پیشین، ص 405 و 406.

[48] . خمینى امام سید روح‌الله، چهل حدیث، پیشین، ص 405.

[49] . خمینى امام سید روح‌الله، آداب الصلاة، پیشین، ص 159.

[50] . خمینى امام سید روح‌الله، چهل حدیث، پیشین، ص 402 و 403.

[51] . خمینى امام سید روح‌الله، چهل حدیث، پیشین، ص 405 و 406.

[52] . طوسی، پیشین، ج2، ص 188. 

[53] . خمینى، امام سید روح‌الله؛ آداب الصلاة، پیشین، ص 160.

[54] . خمینى، امام سید روح‌الله؛ چهل حدیث، پیشین، ص 405 و 406.

[55] . ابن شعبه حرانى، حسن بن على؛ تحف العقول عن آل الرسول ^{صلى‌الله‌علیه‌و‌آله}، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1363 ه‌ش، ص 50.

[56] . ری­شهری، محمد؛ میزان الحکمه، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، 1422، ج 11، ص 4672.

[57] . حرّ عاملی؛ پیشین،  ج 7، ص 167 و 168.

[58] . نراقی ملامحمدمهدی، پیشین، ج 1، 224.

[59] . نراقی ملامحمدمهدی، پیشین، ج 1، 214.

[60] . نراقی ملامحمدمهدی، پیشین، ج 1، 224.

[61] . نراقی ملامحمدمهدی، پیشین، ج 1، 214.

[62] . طهرانی سیدمحمّدحسین حسینی، رسالةلُبّاللباب فى سیر و سلوک أولی الألباب، دارالمحجةالبیضاء، بیروت، 1431ه‌ق، چاپ چهارم، ص 144 و 145.

[63] حسن‌زاده آملی، حسن؛پیشین، ص 64. 

[64] . مجلسى دوم، محمد باقر بن محمد تقى؛ زاد المعاد( مفتاح الجنان)، اعلمى، بیروت، چاپ اول، 1423 ه‍ ق، ص 414.

[65] . خمینى، امام سید روح‌الله؛ پیشین، ص 27.

[66] . فیض کاشانی، ملامحسن ؛پیشین، ج 3، ص 245.